КАНДЛИ ДИАБЕТ
Қандли диабет касаллиги кенг тарқалган ва жуда юқори харажатли сурункали хасталик бўлиб, бутун дунё соғлиқни сақлаш тизимининг жиддий муаммосидан биридир. Бу дард билан оғриганлар сони йилдан-йилга ер юзининг барча қиррасида ортиб бормоқда. Шу кунгача беморлар сони 266 миллионга тенг бўлиб, 2025 йилда эса 350 миллионга етиши қайд қилинмоқда. Қандли диабетнинг келиб чиқиш сабаблари, ривожланиш йўллари ва клиник аломатларига кўра турлича бўлган касалликлар гуруҳини бирлаштиради. Бу касалликларнинг барчаси учун хос жиҳат – қон таркибидаги глюкозанинг сурункали ортишидир. Қонда глюкоза миқдорининг ортиши модда алмашинуви жараёнининг бир қатор бузилиши оқибатида содир бўлади. Кўриниб турибдики, қандли диабет – моддалар алмашинуви бузилиши касаллигидир.
Инсон яшаши, ҳаракатда бўлиши ва меҳнат қилиши учун энергия сарфлайди. У бундай энергия билан таъминланиши учун овқат истеъмол қилади. Энергия моддалар алмашинуви жараёнида ҳосил бўлади. Углеводлар (шакар) ва ёғлар эса энергиянинг асосий манбаи ҳисобланади. Нон, дон, сут маҳсулотлари, мева, сабзавотда углеводлар кўп бўлади. Уларнинг кўп қисми тана ҳужайраларига киради. Ҳужайраларда глюкоза мураккаб кимёвий ўзгаришлар оқибатида энергия ҳосил қилади. Углеводлар (глюкоза) ҳужайраларда ўзлаштирилиши учун соғлом танада маълум шароитлар зарурдир. Булардан асосийси – инсулин. Инсулин – юқори даражада фаол бўлган кимёвий модда (гормон) бўлиб, у ошқозон ости безининг алоҳида – бета-ҳужайраларида ишлаб чиқарилади, тўпланиб оролчаларга гуруҳлашади. Оролчаларни лотинча "инсула" деб аташади. Тана ҳужайраларига глюкозани қайта ишлаб юборадиган гормоннинг номи ҳам шундан келиб чиққан. Инсулиннинг ҳужайра қулфини глюкозага очиб берадиган калитга таққосласа бўлади. Ҳозирги кунда етарли даражада ўрганилмаган сабабларга кўра инсулин етишмаслиги юзага келганда қандли диабет касаллиги ривожланади.
Қандли диабет касаллиги бир неча турга бўлинади. Ушбу касалликнинг биринчи тури кўпинча ўсмирлик, ўспиринлик ёшда, семиз бўлмаган беморларда учрайди. Бундай одамлар организмида ошқозон ости бези бета-ҳужайралари инсулин чиқара олмайди ва уларнинг даволанишида глюкозани пасайтириш мақсадида инсулин препаратлари қўлланилади. Беморларнинг 80-90 фоизида диабет касаллигининг иккинчи тури учрайди. Бу дардга ёши 35-40 дан ошган, аксари жуда семириб кетган кишилар мубтало бўлади. Уларда ошқозон ости бета-ҳужайралари инсулинни меъёрида ишлаб чиқарсада, баъзи бир сабабларга кўра ўз вазифасини уддалай олмайди. Шунинг учун глюкоза миқдорини пасайтириш мақсадида парҳез, жисмоний ҳаракатлар хаб дорилар (бигуанидлар, сульфаниламидлар ва бошқалар) қўлланилади. Бу икки асосий турдан ташқари гестацион диабет ҳам учраб туради. Гестацион диабет, яъни ҳомиладорлар диабети, бу ҳомиладорлик даврида биринчи марта аниқланган ҳар хил (глюкозага турғунлик бузилишидан, клиник намоён бўлган диабетгача) углеводларга турғунликнинг бузилишидир. Қандли диабет касаллигининг бу тури аёл туққанидан сўнг йўқолиб кетади, аммо бу аёлларда келгусида яна қайта вужудга келиш имкониятини туғдиради.
Қандли диабет касаллигини аниқлаш мақсадида одатда сутка мобайнида йиғилган сийдик ва наҳорга олинган қондаги глюкоза миқдори текширилади. Бу усул фақат касалликнинг яққол юзага чиққан турини аниқлашга ёрдам беради. Энг кўп учрайдиган қандли диабетнинг 2-турида эса касаллик белгилари одатда аста-секин ривожланади. Узоқ вақт давомида беморнинг тинкаси қуриб, тез-тез сийгиси қистаб туради. Аммо бу секин ривожланиб борганидан кўпчилик унга эътибор бермайди. Шу сабабли кўпинча хасталик авж олганда, яъни клиник кўриниши юзага чиққанда аниқланади.
Касалликнинг яширин турини барвақт аниқлаш жуда муҳимдир. Бу ҳолларда қуйидаги усуллардан фойдаланилади:
а) организмнинг глюкозага турғунлигини аниқлаш;
б) гликирланган гемоглобинни аниқлаш;
в) сочдаги гликирланган кератинни аниқлаш.
Соғлом кишиларда наҳорда қон таркибидаги глюкоза – 5,5 ммоль/л (100 мг %)дан, овқатлангандан кейин 2 соат ўтгач эса – 7,5 ммоль/л (140 мг %)дан ортмайди, бир суткалик сийдикда одатда шакар бўлмайди. Қандли диабетнинг қайси тури бўлишидан қатъи назар, унда клиник намоён бўлган ҳолатнинг ташҳисини қўйиш учун бармоқдан олинган капилляр қондаги глюкозанинг миқдори наҳорда ёки куннинг исталган вақтида аниқланади. Агарда наҳорга олинган глюкоза миқдори икки марта 6,1 ммоль/л тенг ёки ундан юқори бўлса ёки куннинг исталган вақтида олинган қонда глюкоза миқдори 11,1 ммоль/л тенг ёки юқори бўлса қандли диабет ташҳиси қўйилади.
Наҳорда қонда глюкоза миқдори 6,1 ммоль/л паст бўлган ҳолда глюкозага турғунлик синамаси ўтказилади. Бунинг учун текширилаётган шахс уч кун одатдаги овқатланиш тартибини сақлаб синамадан бир кун олдин кеч соат 19 дан кейин овқатланмасдан келади. Эрталаб наҳорда қонда глюкоза миқдори текширилади ва 75 г 200-300 мл сувда эритилган глюкозани 5 дақиқа оралиғида ичиш тавсия этилади. Икки соат ўтгач, қонда глюкоза миқдори яна қайтадан аниқланади. Олинган натижаларга кўра қуйидаги ташҳис қўйилади, аниқланган глюкоза миқдори 7,8 ммоль/л дан юқори, 11,1 ммоль/л паст бўлса глюкозага турғунлик бузилиши ташҳиси қўйилади, 11,1 ммоль/л дан юқори бўлса қандли диабет ташҳиси қўйилади.
Қонда гликирланган гемоглобин ва сочда гликирланган кератин (биринчиси 2-3 ой аввал, иккинчиси сочнинг узунлигига қараб бир неча ойлаб олдин) қонда глюкоза миқдори қайси даражада бўлганлигини аниқлаб беради.
Одатда қандли диабет бўлиш эҳтимоли биринчи навбатда хавфли гуруҳга мансуб бўлган шахсларда юқори бўлади. Хавфли гуруҳларга яқин қариндошларида қандли диабети бор бўлганлар; глюкозага турғунлиги бузилганлар; наҳорги қонида глюкоза миқдори ошганлар; олдин ҳомиладорлик диабети бўлганлар; вазни 4500 г дан ортиқ бола туққан аёллар; қон босими 140/90 мм.рт.ст. дан юқори бўлганлар; вазни меъёридан 20 фоиздан ортиқ бўлганлар; ёши 65 дан ошган шахслар киради.
Қандли диабет касаллиги ривожланиш эҳтимоли бўлганлар қаторига қуйидаги ҳомиладор аёллар киради: ўтмишда ҳомиладорлар диабети ёки глюкозага турғунликнинг бузилиши бўлган, яқин авлодида қандли диабет билан хасталанганлар, ортиқча вазни >20 % зиёд, аввалги ҳомиладорликларида жиддий асоратлар билан туққан аёллар, йирик 4,5 кг ортиқ ёки ўлик бола туққанлар, ривожланишида туғма нуқсонли бола туққан аёллар.
Хавфли гуруҳга мансуб бўлган шахслар ва ҳомиладор аёлларда текширув ўтказиб, эрта ташҳис қўйиш жуда муҳимдир. Ўз вақтида аниқланмаган углевод алмашинуви бузилиши, унинг бартараф этилиш чора-тадбирлари кўрилмаган ҳолда беморлар ва ҳомиладор аёл соғлигига, бола ривожланишига салбий таъсир кўрсатиш эҳтимоли жуда юқоридир.
Қандли диабет касаллигини ҳозирги даврда тўла-тўкис даволаш чораси топилмаган. Бироқ касаллик бошқарувини тўлиқ бажариш имкони жуда юқоридир. Бунинг учун қуйидагиларга амал қилиш керак бўлади: мунтазам равишда овқатланиш тартибига риоя қилиш, ўз вақтида қанд миқдорини пасайтирувчи препаратларни қабул қилиш (инсулин таблеткалари), имкон қадар жисмоний фаолликни жадаллаштириш ва ўз-ўзини назорат қилишни амалга ошириш.
Буларга амал қилмаслик эса ҳар хил асоратларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Улардан энг хавфлиги диабет комалари, юрак-томир асоратларидан – юрак-ишемик хасталиги, мия томирларда қон айланиши бузилиши, оёқларда диабет тупиги ривожланиши, нерв толалари шикастланиши – нейропатиялар, кузда – ретинопати, буйракда нефропатиялардир.
Шундай қилиб, ҳозирги кунда қандли диабетни даволашдан мақсад унинг асоратларини олишдир. Бунга эришиш учун эса юқорида келтирилган тўртта йўналишни амалга ошириш албатта шарт. Бунинг натижасида қонда глюкоза миқдорини иложи борича соғломлар кўрсаткичига яқинлаштиришдир – бунинг учун қонда глюкоза миқдорини тез-тез аниқлаб туриш керак бўлади. Кўпчилик инсонларга уй шароитида қонда глюкоза миқдорини аниқлаб туриш худди қон босимни тонометр ёрдамида назорат қилишдай оддий ҳолат бўлиб қолди. Бунинг учун бутун дунёда махсус аппаратлар (глюкометрлар) қўлланилади. Уларнинг турлари кўп бўлиб, кўпчилик давлатларда ишлаб чиқарилади. Буларни ҳақиқий уй лабораторияси деб таърифлаш мумкин. Бундан ташқари, қон босим назоратини мунтазам равишда олиб турилиши тавсия этилади ва 120/80 мм. с.у.дан оширмасликка ҳаракат қилиш керак бўлади, қонда холестерин, триглицеридлар миқдорини меъёрдан оширмаслик керак бўлади. Фақатгина барча тавсияларни шифокор ва бемор ҳамкорлигида амалга ошириш оқибатида қандли диабетни касаллик эмас, соғлом ҳаёт тарзига айлантириш имкони жуда юқори бўлади. Унинг натижасида эса беморлар соғлом кишилар қаторида узоқ тўлақонли умр кечирадилар.
Жисмоний ҳаракат, тўғри овқатланиш тартибига риоя қилиш, руҳий ва жисмоний зўриқишдан фориғ бўлиш, тана вазнини меъёрида сақлаш. Шу ўринда болаликдан бошлаб меъёрида овқатланишни ўрганиш, яъни "овқат учун яшамаслик", балки яшаш учун овқат ейиш керак. Соғлом ҳаёт тарзини амалга ошириш қандли диабет ва унинг асоратларини олдини олиш гаровидир.
М. Рахимжонова, тиббиёт фанлари номзоди, Эндокринология илмий-текшириш институтининг диабет бўлими катта илмий ходими.
Касалликлар
Cтраница : КАНДЛИ ДИАБЕТ 
(5 голосов) 
